گره چینی یکی از هنرهای دستی است که همواره در معماری ایرانی و اسلامی استفاده شده است. زیبایی این هنر زمانی جلوه پیدا میکند که با چوب و شیشه و ... تلفیق شود. در داستان این هنر زیبا همرا ما باشید.
تاريخچه گره چینی
گره چینی چوب از هنرهای ظريفی است که از اوايل دوره اسلامي در ايران رايج بوده است. برخي پژوهشگران احتمال داده‌اند استفاده از اين هنر از دوران خلفا عباسی آغاز شده و در قرن 6 تا 8 هجري قمری در مصر و سوريه متداول شده و از همان زمان به ايران رسيده است.
بر اساس شواهد و آثار موجود پيشينه هنر گره چینی در معماري ايران به دوره سلجوقي و صفوي باز مي‌گردد و خاستگاه آن نيز شهر اصفهان بوده است. از اين سبک کار به طور معمول در ساخت درهاي اماکن متبرکه، مقابر، منابر و از مشبک در پنجرهاي منازل و کاخ‌ها و نرده‌ها استفاده مي‌شده است. از دوران صفوي به بعد تعبيه شيشه‌هاي رنگي در چوب‌هاي مشبک رايج شده و در اصطلاح به "ارسي" مشهور شد. هنرهاي چوبي پس از صفويه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فني نداشت بلکه با افت فني نيز روبرو شد. البته هنر ارسي‌سازي در اين دوره به اوج خود رسيد.
به طور کلي از چوب و فرآورده‌هاي آن در بناهاي صد سال اخير به عنوان مصالحي موثر در ستون‌هاي چوبي، پوشش سقف‌هاي دوجداره خارجي و توفال‌سازي، در ساختن پنجره‌هاي ارسي و پنجره‌هاي ظريف با کارهاي هنري مختلف گره سازي، قواره‌بري و غيره استفاده شده است.
تعريف گره چینی
گره چینی به هنري ايجاد شده با قطعات برش خورده چوب و شيشه‌هاي رنگي در اشکال مختلف و متعدد الاجرا و وحدت‌گراي هندسي که به طور هماهنگ در يک کادر مشخص و تکرار شونده در کنار هم قرار گرفته باشند گفته مي‌شود. در واقع هندسه نقوش و گره‌کشي جزء جدانشدني اين هنر به حساب مي‌آيد.
در اصطلاح هنري گره چینی عبارت است از مجموعه‌اي از شکلهاي هندسي که با نظم و ترتيب و پيچ و شکلهاي هماهنگ و قرينه در کنار هم چيده شده‌اند. در تعريف ديگر، گره چینی عبارت است از يک ترکيب هماهنگ از شکلهاي هندسي به هم پيچيده، موزون و جذاب که با استفاده از خطهاي راست شکل گرفته است.
اجزا گره
آلت: واحد کار در گره، آلت ناميده مي‌شود. آلت در لغت به معني ابزار، افزار واسطه اي ميان فاعل و مفعول براي رسيدن به اثر است. ودر واقع همان خط مرزي اطراف لقاط مي‌باشد خطهاي مرزي در گره‌هاي گوناگون متفاوت هستند.
لقط: در گره لقط به شکلهاي گره گفته مي‌شود، که از خطهاي مستقيم و بر اساس قاعده‌اي منظم به شکلهاي هندسي در آمده و در يک قاب يا زمينه محدود شده است. لقاط مي‌توانند ساخته شده از چوب و يا شيشه و يا هر جنس ديگري باشند.
نگاهی به هنر گره چینی
روش توليد گره چینی به اين صورت است که ابتدا طراحي و ترسيم گره مورد نظر براساس اندازه کار انجام مي‌شود. سپس از روي قسمت‌هاي مورد نياز گره رسم شده، الگو يا قالب برداشته مي‌شود و چهارچوب يا کارگاه در اندازه مورد نظر ساخته مي‌شود.
گره‌ها اتصالات کوچکي از چوب هستند که به صورت زبانه‌اي به يکديگر قفل مي‌شوند و نقش‌هاي زيبايي را بوجود مي‌آورند که هر چه ظريفتر باشند، از نظر هنري ارزش بيشتري دارند. براي ايجاد نقش گره، چوب‌ها به ضخامت بند رسم شده بريده و در عين حال چوب‌هاي واگيره (قطعاتي که در کار تکرار مي‌شود )از قالب‌هاي آماده شده تهيه مي‌شود. سپس به وسيله اره پشت‌بند‌دار، زاويه‌هاي اتصالات روي چوب را برش مي‌زنند و با رنده ابزار، روي آلت‌ها ابزار مي‌زنند. سپس دو سر هر يک از آلت‌ها فاق و زبانه (يا هر نوع اتصال ديگر که مورد نظر استاد کار باشد) مي‌زنند و در آخر، کار چيدن گره و درگير کردن اتصال‌هاي ساخته شده و شيشه‌هاي رنگي برش خورده کار به پايان مي‌رسد.
ابزارآلات و مواد اوليه
ابزار آلاتي که براي ساختن گره استفاده مي‌شود همان ابزاري است که دريک کارگاه دوردگري وجود دارد، مانند انواع اره (اره فلکي، اره دوربري، اره راديکال، اره چکشي، اره برقي، اره فارسي‌بر و انواع اره‌هاي دستي)، رنده (رنده کف‌بر، گنده‌گير، رنده ابزار، رنده خشتي، رنده دوراهي و رنده دست)، گيره (انواع گيره‌دستي و گيره روي ميز) خط‌کش (خط کش تيزه‌دار،کوليس، گونيا90درجه، گونيا فارسي، گونيا بازشو)، سمباده (ماشين سمباده‌زني، نواري، ديسکي، لرزشي و سنگ چرخ)، انواع دريل، سوهان، چکش، مته، فرز و ميز کار و... .
بهترين ماده اوليه ساختگره چینی که مورد توافق استادکاران چوب است درخت چنار است که خوشبختانه اين درخت، درخت بومي ايران است زيرا بافتي منسجم داشته و از مقاومت بالايي برخوردار است. البته از چوب نارنج، گلابي، گردو، عناب و از چوب درخت‌هاي جنگلي ايران از نوع آزاد و راش نيز براي ساخت گره چینی استفاده مي‌شود.
نمونه‌های تاريخي
از بهترين نمونه‌هاي گره چینی در ايران مي‌توان عمارت چهل‌ستون، هشت‌بهشت و خانه‌هاي تاريخي خانه اعلم، شيخ‌الاسلام، سوکياس در اصفهان و تعدادي از خانه‌هاي تاريخي کاشان همچون خانه طباطبائي‌ها، خانه عباسيان، خانه بروجردي‌ها و تعدادي ديگر از اين انواع خانه‌ها در يزد و شهر‌هاي قديمي را نام برد.
گره چینی چوب
«گره چينی چوب» يکي از اصيل‌ترين هنرهاي ايراني که از ديرباز در کشورمان وجود داشته است و در آثار تاريخي کشورمان به‌خوبي مشاهده مي‌شوند و جزو عناصر مهم آثار باستاني است.
«گره چينی چوب» عبارت است از کنار هم قرار گرفتن اشکال هندسي طبق قاعده و اصول و از تکرار گره‌ها در کنار هم شکلهاي زيباي گره چینی به وجود مي‌آيند و در «گره چینی» مسئله خيلي مهم زاويه‌ها هستند در حقيقت زاويه‌ها هستند که باعث به وجود آمدن شکلهاي هندسي مي‌شوند و به خاطر همين شناخت زاويه‌ها و مهم‌تر از آن رسم گره اولين کار است.
انواع گره‌چینی و طرح‌های پرطرفدار
گره شش و هشت
طرحی ساده و در عین حال پرکاربرد که در معماری ایرانی بسیار دیده می‌شود. این نوع گره‌چینی به دلیل تکرار منظم، آرامش بصری خاصی ایجاد میکند.
گره یازده و دوازده
طرح‌های پیچیده‌تر که معمولاً در بناهای مذهبی، کاخ‌ها و مکان‌های باشکوه استفاده می‌شود. اجرای این نوع گره نیاز به دقت و مهارت بالایی دارد.
گره ترکیبی
ترکیبی از چندین گره مختلف که بیشتر در دکوراسیون مدرن و طراحی‌های سفارشی به کار می‌رود. این سبک انعطاف‌پذیری زیادی برای طراحان فراهم میکند.
ابزار و متریال مورد استفاده در گره‌چینی
چوب
چوب گردو، چنار و راش از جمله پرکاربردترین چوب‌ها هستند که به دلیل استحکام و زیبایی، انتخاب اول استادکاران محسوب می‌شوند.
شیشه‌های رنگی
این شیشه‌ها در ارسی‌سازی جلوه‌ای چشم‌نواز به فضا می‌دهند و بازی نور و رنگی بی‌نظیر ایجاد می‌کنند.
ابزار کار
ابزارهایی مانند اره دست‌ساز، مغار، گیره نجاری و وسایل پرداخت برای اجرای دقیق طرح‌های گره‌چینی استفاده می‌شوند.
گره‌چینی در دکوراسیون مدرن
کاربردهای امروزی
- پارتیشن‌های چوبی در دفاتر کار - درب و پنجره‌های مدرن با شیشه رنگی - میزهای خاص و دکورهای دیواری لوکس - نورگیرها و سقف‌های تزیینی
عوامل مؤثر بر قیمت گره‌چینی
نوع چوب
استفاده از چوب طبیعی یا مصنوعی تأثیر مستقیمی بر قیمت دارد.
ظرافت طرح
هرچه گره‌ها ریزتر و پیچیده‌تر باشند، هزینه و زمان بیشتری برای اجرا نیاز است.
اندازه اثر
ساخت درب و پنجره‌های بزرگ یا تابلوهای کوچک، قیمت متفاوتی خواهد داشت.
ترکیب با شیشه‌های رنگی
به‌کارگیری شیشه‌های رنگی علاوه بر افزایش زیبایی، هزینه نهایی را هم بالاتر می‌برد.
تفاوت گره‌چینی با هنرهای مشابه
تفاوت با معرق
معرق بر پایه کنار هم قرار دادن تکه‌های چوب یا فلز روی سطح است، در حالی‌که گره‌چینی حاصل اتصالات هندسی درون‌ساختی چوب است.
تفاوت با مشبک
مشبک به بریدن و خالی کردن طرح‌ها روی سطح محدود می‌شود، اما گره‌چینی مجموعه‌ای از قطعات به‌هم‌پیوسته است که ساختاری مستقل ایجاد میکند.
